2. O Imposto sobre a Renda das Persoas Físicas

En 2019 os ingresos por IRPF ascenderon a 86.892 millóns, un 4,9% por riba do recadado en 2018.

A evolución do imposto estivo marcada por tres elementos: o crecemento das bases, os cambios normativos e de xestión (en especial, as devolucións ligadas ás prestacións de maternidade e a redución das retencións ás rendas máis baixas) e os bos resultados da declaración anual correspondente ao exercicio 2018.

Con respecto ao primeiro elemento, as rendas brutas dos fogares medraron en 2019 un 5,3% (6% en 2018), con aumentos en todas as fontes de renda, en particular nas ligadas aos rendementos do capital. A tendencia no ano foi de progresiva moderación do crecemento, máis intensa unha vez superado o chanzo á alza que provocaron na evolución destas rendas as subidas de salarios públicos e pensións de xullo de 2018, tras a aprobación dos Orzamentos.

As rendas do traballo, as de máis peso no conxunto das rendas dos fogares, medraron en 2019 un 5,1%, o mesmo que en 2018. As pensións foron as rendas que máis medraron, un 5,4%. Na primeira parte do ano o aumento superou lixeiramente o 7%, para reducirse na segunda parte do ano ao 5 %, reflexo da ruptura á alza que supuxo a metade de 2018 o incremento das pensións incluídas nos Orzamentos de 2018. O crecemento da pensión media no conxunto do ano foi do 4,1 %, lixeiramente por riba do incremento rexistrado en 2018. A cifra inclúe non só as pensións públicas, senón tamén as pensións procedentes de fondos que, aínda que marxinais no conxunto da masa de pensións, son irregulares e distorsionan a evolución do conxunto. O Gráfico 2.1 ilustra o cambio que se produciu nestas pensións medias tras a aprobación dos Orzamentos de 2018 que supuxeron unha subida xeral superior ás que se realizaran en anos anteriores, ademais de contemplar incrementos maiores para as pensións máis baixas. Hai que lembrar neste sentido que o incremento da pensión media prodúcese non só pola revalorización establecida todos os anos con carácter xeral (que é a das pensións contributivas), senón tamén polas subidas adicionais que poden ter algunhas outras pensións (é o caso dos dous últimos anos e de 2011) e, sobre todo, pola incorporación de novos pensionistas, xeralmente con pensións máis altas que aquelas que teñen os que están dentro do sistema. É importante ter en consideración esta cuestión porque os pensionistas que xa están percibindo unha pensión non ven subir a mesma na porcentaxe en que, en media, soben as pensións, senón na porcentaxe que se establecese para ese ano. Iso significa, por exemplo, que unha persoa que fóra pensionista con pensión contributiva en 2009 viu subir a súa pensión de acordo á liña que figura no Gráfico 2.1 e non segundo a porcentaxe que indican as barras. En cifras, ese pensionista cobraba en 2019 unha pensión un 9,4% máis alta que en 2009, mentres que os prezos xerais no mesmo período aumentaron un 13%.

A diferenza das pensións, o crecemento da masa salarial en 2019 foi inferior ao de 2018 (5,1% e 5,4% respectivamente). A explicación encóntrase na moderación que mostrou a masa salarial no sector privado (4,8% fronte ao 6,1% anterior) consecuencia do menor ritmo de creación de emprego, e a pesar do aumento dos salarios, en particular dos máis baixos, impulsados polo incremento do salario mínimo interprofesional (precisamente esta maior subida explica que, por un efecto composición, en termos medios o incremento en 2019 sexa inferior ao de 2018; Gráfico 2.2). Todo o contrario aconteceu no sector público en que o conxunto de rendementos salariais medrou un 5,7%, case 2,5 puntos por riba do dato de 2018. Con respecto ao ano anterior aumentaron tanto o emprego coma o salario medio, neste caso tamén polas subidas posteriores á entrada en vigor dos Orzamentos, pero ademais pola actualización de comezos de ano e pola adaptación dos niveis retributivos dos corpos de seguridade.

As rendas de capital dos fogares (mobiliario, arrendamento e ganancias patrimoniais) medraron en 2019 un 7,1% (Cadros 2.1, 2.4, 2.5 e 2.6). É menos do que o fixeron en 2018 (14,5 %). O menor crecemento produciuse, fundamentalmente, polo adiantamento dalgunhas operacións a 2018 para eludir a subida de tipos ás rendas máis altas que se anunciou ao presentar o proxecto de Orzamentos de 2019. No último trimestre de 2019 tamén se apreciou un crecemento máis alto do habitual, posiblemente polos mesmos motivos, pero non coa mesma intensidade que en 2018.

En calquera caso, convén subliñar tres feitos relevantes. O primeiro é que as rendas de capital mobiliario medraron en 2019 por segundo ano consecutivo, tras case 9 anos de descensos continuados e a pesar de que os intereses de contas bancarias son xa case testemuñais e que os dividendos diminuíron con respecto a 2018. As rendas procedentes de títulos de renda fixa ocuparon o espazo deixado polos outros dous activos. O segundo feito salientable é o volume acadado polas ganancias de capital, próximo aos máximos que acadou durante o período anterior á crise, aínda que a súa importancia dentro das rendas é menor que entón (Gráfico 2.3). E, por último, hai que resaltar o crecemento das rendas por arrendamentos de inmobles que pecharon o seu terceiro ano con aumentos no medio do 9 %(Gráfico 2.4). Estas rendas foron gañando peso de maneira continuada desde 2005 (nos dez anos anteriores a súa importancia dentro das rendas dos fogares era estable arredor do 2,5 %) como consecuencia tanto do aumento deste tipo de activos dentro do patrimonio das familias como por efecto dun maior control sobre as mesmas.

No referente ás rendas das empresas persoais, estímase que medraron un 5,8%, por debaixo do 7,2 %de 2018. Todas as variables relacionadas coas pequenas empresas mostraron unha tendencia a baíxaa en 2019 e os rendementos reflectiron esa desaceleración.

En 2019 o tipo efectivo sobre as rendas brutas dos fogares aumentou un 0,7% (Cadro 2.1). A causa do incremento está no maior crecemento que se prevé que teñan as rendas que non están suxeitas a retención e que se recollen na declaración anual. Sen a cota anual nin as deducións familiares, o tipo foi lixeiramente inferior (-0,2 %) ao de 2018. Hai tres razóns principais que explican este resultado. En primeiro lugar, na metade inicial do ano seguiu tendo efecto a ampliación da redución por rendementos do traballo, medida incluída no Orzamento de 2018 e, polo tanto, con efectos a partir de xullo dese ano. Esta rebaixa das retencións ía dirixida ás rendas máis baixas e, en consecuencia, beneficiou particularmente a traballadores das pemes e a pensionistas. A segunda razón foi o maior crecemento de que gozaron os salarios máis baixos grazas á subida do salario mínimo interprofesional. Estes salarios teñen retencións nulas ou case nulas, o que provoca unha presión a baíxaa sobre o tipo medio de retención. Estes dous primeiros elementos son os que xustifican que o tipo de retención sobre salarios no sector privado diminuíse e que o tipo medio permanecese case como en 2018 (Cadro 2.3). En terceiro lugar, está o crecemento do tipo nas pensións, do 1,6 %, similar ao do 2018 (1,5 %), por debaixo do habitual por causas semellantes ás que se acaban de ver, o maior aumento das pensións máis baixas e menor tipo de retención. Este efecto compensa parte do incremento do tipo que sempre se produce ao incorporarse pensionistas con pensións e tipos superiores.

Como consecuencia do crecemento das bases e do tipo, o IRPF reportado medrou un 6,1%, punto e medio menos que en 2018 (Cadro 2.1). Como se dixo, parte do crecemento prodúcese pola previsión da cota anual do imposto (que se coñecerá provisionalmente a finais de xuño). Sen esa cota e as deducións familiares, o crecemento do imposto reportado foi do 5,1 %(6,5% en 2018).

As retencións sobre as rendas do traballo, que son os ingresos que máis pesan dentro do conxunto do imposto, medraron un 5,4% fronte ao 6,6% do ano anterior. O incremento foi maior nas pensións que nos salarios (7% e 5,1% respectivamente; Cadro 2.3). En ambos os dous casos, como aconteceu en 2018, a evolución ao longo do ano tivo dous partes. No primeiro semestre o crecemento foi elevado polas subidas de salarios públicos e pensións e a pesar da progresiva moderación da masa salarial privada e da lixeira caída do tipo nestas empresas. Na segunda parte, unha vez finalizado o chanzo a que deron lugar o devandito subidas desde xullo de 2018, o crecemento das retencións contraeuse por debaixo incluso das taxas previas ao chanzo, a pesar de que os tipos no sector público mantiveron o crecemento e os das pensións volveron a subidas no medio do 3 %.

As retencións de capital medraron un 3,1%. O crecemento é menor que o que se rexistrou nas rendas porque hai que lembrar que só arredor do 40 %destas rendas está suxeito a retención. En 2019 en concreto a diferenza prodúcese polo maior dinamismo que se presume para o conxunto de rendas de capital inmobiliaria fronte ás que están suxeitas a retención (basicamente locais). Nos outros casos (capital mobiliaria e ganancias en fondos de investimento) o crecemento do conxunto e dos rendementos suxeitos é igual ou moi aproximado. Destacou o cambio de signo das retencións en ganancias por fondos de investimento, con forte caída en 2018 (-11,8 %) e gran aumento en 2019 (9,9 %).

No resto de conceptos, os pagamentos a conta das empresas individuais tamén viron moderarse o seu crecemento (4,4% versus 6,7% en 2018), tanto na vertente de pagamentos fraccionados como na das retencións sobre as actividades económicas, e volveron diminuír os ingresos reportados no gravame sobre premios de lotarías (-10,3 %), terceiro ano consecutivo de descensos. Tamén en 2019 estivo suxeito a cambios xa que a elevación do limiar que marca o importe exento fixose de forma progresiva culminando o 1 de xaneiro de 2020. En 2019 ese límite foi de 20.000 euros ampliando os 10.000 de 2018, aínda que o seu impacto no imposto seguiu sendo marxinal.

Os ingresos por IRPF medraron un 4,9% en 2019, aínda que sen a cota diferencial nin as deducións familiares, o crecemento foi do 5,2 %, similar ao de imposto reportado tamén sen eses compoñentes. Ás diferenzas que habitualmente se producen entre devindicación e caixa pola declaración anual (liquidada ao ano seguinte da súa devindicación), se uniu en 2019 a realización das devolucións extraordinarias derivadas da sentenza sobre a prestación por maternidade. Estes dous elementos, os bos resultados da declaración anual de 2018 e as devolucións extraordinarias, foron os que marcaron, canda a evolución das bases, os ingresos de caixa do ano 2019.

Os ingresos por retencións sobre rendementos do traballo e actividades económicas medraron un 5,4% en 2019, un 6,5% se se elimina o impacto dos cambios normativos. En xeral, a tendencia foi cara á moderación (ata a metade do ano o crecemento acumulado era do 5,9 %), pero con diferentes fases e con distinta intensidade no sector privado e no público.

No sector privado os ingresos aumentaron un 5%, menos que en 2018 por, como se viu, tres causas: a rebaixa das retencións para as rendas máis baixas que limitou o crecemento dos ingresos durante toda a primeira parte do ano; a desaceleración na creación de emprego que se estendeu ao longo de todo o ano; e a diminución do tipo medio efectivo polo incremento dos salarios máis baixos por riba do resto de subidas salariais.

A tendencia á moderación das retencións acentuouse pola peculiar evolución que tiveron nos dous últimos anos os ingresos por retencións nas AA .PP. en resposta para ese fin das subidas salariais e de pensións que se produciron tras a aprobación dos Orzamentos en xullo de 2018. Como se sinalou, a consecuencia foi que en 2019 rexistráronse unhas taxas de crecemento elevadas na primeira metade do ano (8,1% ata xullo) e un chanzo a baíxaa na segunda (incrementos no medio do 6 %se se corrixen algúns atípicos). No conxunto de 2019 o aumento foi finalmente do 6,5 %. O perfil observouse igualmente en salarios e en pensións.

Canto aos resultados da declaración anual (correspondente ao exercicio 2018 liquidado en 2019), os ingresos medraron un 14,1%, a pesar de que algunhas das medidas (ampliación das deducións familiares e devolución das retencións practicadas ás prestacións de maternidade en 2018) actuaron negativamente (sen elas o crecemento destes ingresos elevaríase por riba do 18 %). As causas destes bos resultados encóntranse no aumento das rendas non suxeitas a retención e, en especial, das ganancias patrimoniais. Parte destes bos resultados eran consecuencia do adiantamento na xeración desas ganancias aos últimos meses de 2018 ante o anuncio da subida de tipos que ía incluída no proxecto de Orzamentos para 2019, efecto que tamén se apreciou noutros ingresos (como os de capital mobiliaria).

No que fai ás devolucións da declaración anual, hai que ter en conta que se viron afectadas polas derivadas das prestacións de maternidade dos exercicios 2014-2017 (Cadro 1.5). Nas devolucións que se refiren exclusivamente á campaña de 2018, o crecemento foi relativamente elevado (por riba do 8 %), tamén en parte polo efecto das novas deducións familiares e do axuste das retencións na prestación por maternidade de 2018. Estas devolucións realizáronse a un ritmo lixeiramente superior ao do ano anterior.

No resto de conceptos, destacan catro elementos: o crecemento dos pagamentos fraccionados a un ritmo similar ao rexistrado nos dous anos anteriores (7 %); o aumento, por segundo ano consecutivo, das retencións por rendas de capital mobiliaria (4,2 %); a estabilización dos ingresos por retencións sobre ganancias patrimoniais procedentes de fondos de investimento tras o forte descenso do ano pasado; e a redución dos ingresos no Gravame de Lotarías (-15,2 %), a maior parte da cal, como se comentou, non se xustificou pola elevación do limiar de tributación.