A protección dos informantes constitúe unha normativa nova e innovadora no noso ordenamento xurídico a nivel estatal, establecendo un réxime que se desmarca e diferénciase dos distintos réximes de denuncia previamente establecidos.

A Directiva (UE) 2019/1937, do 23 de outubro, relativa ás persoas que informen sobre infraccións do Dereito da Unión, utiliza os termos “denunciante” e “denuncia” para referirse ao que na versión en inglés menciónase como “whistleblower”. Porén, resulta máis conforme con esta materia o uso dos termos “informante” ou “alertador”, “información”, “comunicación” ou “alerta” e “canles de información, comunicación ou alerta”.

O obxectivo perseguido é erradicar toda conduta infractora desde unha perspectiva preventiva, a través do establecemento de vías de comunicación con garantías de protección daquelas persoas que informen de infraccións cometidas ou en curso. Iso dá lugar a un efecto de prevención xeral ante a tesitura dunha fiscalización inmediata e inminente, pois calquera persoa pode decatar, incluso de forma anónima, da comisión de actuacións irregulares a través das canles creadas para ese fin.

Para a consecución dese obxectivo resulta primordial ofrecer un marco de protección aos informantes potenciais, quen adoitan renunciar a informar sobre as súas preocupacións ou sospeitas, por temor a represalias.

A existencia de represalias e o seu efecto disuasorio levou a adquirir plena conciencia, a escala tanto da Unión Europea como internacional, da importancia de prestar unha protección equilibrada e, sobre todo, efectiva aos informantes.

Iso é condición básica para a erradicación das prácticas ilícitas e a corrupción. Preténdese a consecución do interese público e a satisfacción do interese xeral, introducindo un novo mecanismo que facilita a eliminación das condutas antixurídicas e que supoñen evidentes prexuízos á sociedade.

De aí que se fale de “informantes”, e o marco mental introducido, sexa o de satisfacción do interese público. Non fálase polo tanto de “delación” nin de “delatores”, que levan acompañado un matiz pexorativo, senón de informantes aos que se lles outorga un marco de protección, acompañado como contrapartida das garantías axeitadas en favor das persoas respecto das cales se informa, quen gozan plenamente da presunción de inocencia e de todos os mecanismos de defensa recoñecidos polo ordenamento. Trátase, en suma, do fomento de actuacións cívicas advertindo ás autoridades competentes da existencia de prácticas ilícitas, irregulares ou corruptas.

Como antecedentes históricos reseñables, Estados Unidos foi pioneira nesta materia, e xa en 1988 promulgou a súa Lei de Protección ao Informante (Whistleblower Protection Act). En xeral, a doutrina sempre destacou dunha forma moi positiva a proliferación de normas sobre esta materia que se deu nos Estados Unidos nas últimas dúas décadas, e que non só ten unha dimensión legal, senón tamén profundas implicacións morais, filosóficas e sociais. Son soados algúns escándalos de principios dos anos 2000 nos Estados Unidos como os casos Worldcom, FBI e Enron. Igualmente, na UE encontramos escándalos cuxo coñecemento sobreveu da man de informantes, como as emisións de VW ou Dieselgate, así como o asunto Luxleaks.

O novo estatuto de protección do informante bascula, polo tanto, sobre os seguintes aspectos fundamentais:

1. Preservación da identidade do informante e das persoas afectadas mediante as medidas técnicas e administrativas axeitadas para garantir a confidencialidade dos datos.
2. Medidas de apoio ao informante, consistente na información e asesoramento necesario pola Administración, e se é o caso, mediante a asistencia xurídica necesaria en procesos xudiciais derivados ou relacionados coa comunicación formulada.
3. Prohibición de represalias, incluídas as ameazas de represalias e as tentativas de represalia.
4. Protección eficaz do informante fronte a represalias mediante a adopción das medidas administrativas que contrarresten as represalias que se verificasen de forma efectiva, así como establecemento dun réxime sancionador para ese fin.

A Directiva (UE) 2019/1937, do 23 de outubro, tiña como data límite de transposición o 17 de decembro de 2021. O vencemento do prazo determinaba unha serie de implicacións relativas á súa eficacia directa vertical ascendente, de xeito que os particulares podían invocar a súa aplicación.

A perentoriedad dos prazos de transposición determinaba a celeridade con que tiña que levarse a efecto a promulgación da Lei de protección do denunciante e o establecemento dos medios necesarios para a eficacia das medidas contempladas; porén, debido á súa tramitación lexislativa a promulgación non chegaba.

Á vista diso , a Axencia Tributaria, aínda sen a promulgación da lei de transposición, xa foi pioneira na implantación do sistema, a cuxo efecto aprobou a Instrución 1/2022, do 25 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral da Axencia Estatal de Administración Tributaria, pola que se creaba unha canle de denuncias sobre condutas do seu persoal.

Activo xa o sistema no seo da Axencia Tributaria, finalmente, a promulgación da Lei 2/2023, do 20 de febreiro, reguladora da protección das persoas que informen sobre infraccións normativas e de loita contra a corrupción, determinou a adaptación do sistema interno, o que se realizou a través da Resolución do 12 de xuño de 2023, da dirección xeral da Axencia Tributaria, pola que se implanta un sistema interno de información na Axencia Estatal de Administración Tributaria, en cumprimento do que se dispón na lei 2/2023, do 20 de febreiro. Este sistema interno de información adapta a estrutura da canle ás especificidades finalmente adoptadas na Lei vixente.

Como cuestións de interese relevante relativas á canle, podemos destacar as seguintes:

• Na Web corporativa incorporouse un formulario web de fácil acceso que permite a presentación de comunicacións telemáticas con garantía de confidencialidade.
• Permítese presentación e tramitación de comunicacións anónimas sen que sexa necesaria a comunicación da identidade do informante.
• A competencia para o coñecemento e xestión das comunicacións corresponde ao Servizo de Auditoría Interna — SAI —. O mesmo réxese por unha garantía exquisita de confidencialidade. O acceso ás comunicacións encóntrase moi restrinxido a un reducido grupo de persoas son as responsables de levar a cabo a investigación co máximo sixilo. Priorizouse con carácter absoluto, incluso sobre outras consideracións, extremar as cautelas e garantías dirixidas á protección da confidencialidade do informante, que, doutra banda, pode ser anónimo.
• Cónténse a previsión relativa á posibilidade de que o informante solicite manter unha reunión presencial para efectuar a comunicación, en cuxo caso deberá celebrarse dentro do prazo máximo de sete días desde a formulación da petición.
• Garántese a preservación do carácter optativo, permitindo ao informante elixir entre a canle interno e o externo, pois non se establece con carácter obrigatorio a preferencia da canle interna, e así o informante pode elixir comunicar a información na canle externa cuxa leva corresponderá á Autoridade Independente de Protección do Informante.

Por último, é reseñable facer mención, no referente ao comezo da súa andaina, que unha parte das comunicacións efectuadas refírese a obxectos alleos, como poden ser denuncias tributarias presentadas por esta canle que deben ser recualificadas e redirixidas á vía correspondente. Nas comunicacións de competencia da canle de información, este comezou a operar de maneira moi satisfactoria, o que demostra a conveniencia da súa existencia, aínda que o escaso número de denuncias recibidas responde ao esperado e esperable nunha organización como a Axencia Tributaria, na que os seus empregados públicos demostran día a día a súa vocación de servizo público co máximo rigor.