Nos últimos anos asistimos a numerosas situacións de excepcionalidade. Entre as máis salientables, polos seus efectos máis globais e xeneralizados, encontramos a pandemia ocasionada polo virus Covid-19 no ano 2020 e a Guerra de Ucraína, tras a súa invasión por parte de Rusia, o 24 de febreiro de 2022.

A primeira deu lugar a unha crise xeneralizada non focalizada no sistema financeiro (a diferenza da gran crise subprime do ano 2008), en que os sectores e empresas máis afectadas foron aqueles máis sensibles ás medidas de restrición da mobilidade (hostalaría, turismo, restauración, axencias de viaxe ou o sector transportes). A segunda deu lugar non só a un reposicionamiento xeopolítico global e rexional, senón, ademais, particularmente en Europa, a un incremento de prezos xeneralizado, á afectación daqueles sectores máis vinculados e dependentes da enerxía (electricidade, gas, petróleo, carbón) e a un encarecemento e escaseza de materias primas.

No plano interno, adoptáronse numerosas medidas de contención a fin de paliar as consecuencias económicas e financeiras de tales eventos.

No que aquí interesa, temos que subliñar a creación inicial de dúas liñas de avais públicos titularidade do Ministerio de Asuntos Económicos e Transformación Dixital (actualmente, Ministerio de Economía, Comercio e Empresa), xestionados polo Instituto de Crédito Oficial (ICO). A primeira liña de avais foi aprobada polo Real Decreto-lei 8/2020, do 17 de marzo, de medidas urxentes extraordinarias para facer fronte ao impacto económico e social do COVID-19 , e a segunda polo Real Decreto-lei 25/2020, do 3 de xullo, de medidas urxentes para apoiar a reactivación económica e o emprego.

Estas liñas, coñecidas respetivamente como ICO-LIQUIDEZ (dotada con 100.000 millóns de euros) así como ICO-INVESTIMENTO (dotada con 40.000 millóns de euros), tiñan como finalidade o mantemento do emprego e paliar o impacto económico da pandemia. Iso lográbase facilitando o acceso ao crédito, cubrindo mediante aval concedido en favor daquelas empresas e autónomos que o solicitasen, os novos préstamos e outras modalidades de financiamento, canda os novos investimentos a realizar.

Dentro desas operacións incluíanse as renovacións concedidas polas entidades financeiras para atender necesidades de financiamento como o pagamento de salarios, facturas de provedores pendentes de liquidar, alugamentos de locais, oficinas e instalacións, gastos de subministracións, as necesidades de circulante e demais necesidades de liquidez, incluíndo as derivadas de vencementos de obrigas financeiras ou tributarias. Pola súa banda, os novos investimentos debían estar destinadas a fomentar o crecemento e a sostibilidade dos operadores económicos, facendo especial fincapé na transformación dixital das empresas.

Por suposto, esta garantía pública non acadaba ás unificacións e reestruturacións de préstamos, como tampouco á cancelación ou amortización anticipada de débedas preexistentes. A súa finalidade non podía ser abaratar a débeda anterior, senón garantir o acceso ao crédito requirido ante a nova situación. Tratábase, en suma, de garantir mediante aval do ICO o acceso ao crédito de empresas e autónomos para as súas novas necesidades financeiras, non de mellorar as condicións da súa débeda preexistente.

Posteriormente, ante a nova situación de excepcionalidade mercé á Guerra de Ucraína, creouse unha nova liña de avais mediante o Real Decreto-lei 6/2022, do 29 de marzo, polo que se adoptan medidas urxentes no marco do Plan Nacional de resposta ás consecuencias económicas e sociais da guerra en Ucraína.

O obxectivo desta liña, en concreto, foi cubrir a parte correspondente do principal das novas operacións de financiamento concedido por entidades financeiras supervisadas a empresas e autónomos, pertencentes a todos os sectores produtivos con excepción do sector financeiro e de seguros, que se encontrasen afectadas polos efectos económicos da guerra en Ucraína, así como polo incremento dos prezos da enerxía e as materias primas consecuencia daquela . Esta liña de avais como plan de resposta encontrábase dotada con 10.000 millóns de euros.

En todos estes casos, a entidade financeira decidía sobre a concesión do correspondente financiamento ao cliente de acordo cos seus procedementos internos e políticas de concesión e riscos, concesión que o aval público facilita enormemente.

Cuestión que non pode eludirse é se estas liñas de Avais constituían Axudas de Estado, prohibidas polo TFUE . De facto érano, sen aínda que a Comisión Europea ante a situación de excepcionalidade autorizou o denominado “Marco Temporal” desde o 13 de marzo de 2020, que foi obxecto de 6 prórrogas ata o 30 de xuño de 2022, o que determinou unha excepción ao réxime de Axudas de Estado, sendo conformes co Dereito da Unión tales liñas de avais constituísen ou non Axudas de Estado.

Pasemos agora a abordar o cobramento do financiamento concedido. En caso de devolución do financiamento polo beneficiario non hai ningún problema de cobranza, pois o aboamento realízase de forma voluntaria. A cuestión aflora no momento en que hai un incumprimento ou cando o beneficiario da axuda entra en situación de concurso de acredores e non paga, non porque non quere, senón porque non pode, algo non pouco frecuente tras a finalización da moratoria concursal post-pandemia.

O Réxime de cobranza regúlase no Art 16 do Real Decreto-lei 5/2021, do 12 de marzo, de medidas extraordinarias de apoio á solvencia empresarial en resposta á pandemia da COVID-19 , que se viu completado polos Acordos do Consello de ministros do 11 de maio de 2021, do 21 de xuño de 2022 e do 5 de decembro de 2023 (este último modificado por Acordo do Consello de ministros do 27 de decembro de 2023), así como por DÁA 8ª Lei 16/2022, do 5 de setembro, de reforma do TRLC . No ámbito da AEAT temos que estar á recientísima Instrución 1/2024, do 3 de abril, da directora do Departamento de Recadación da AEAT, sobre actuacións a realizar polos órganos de recadación en aplicación do réxime de cobranza de determinados avais outorgados polo ICO.

E aquí é onde chegamos á intervención da AEAT en relación con estas liñas de avais.  Sendo un réxime certamente complexo, ao obxecto de dar unha pincelada xeral, temos que indicar que nos encontramos con avais en rango “pari passu”, en que se comparte risco coas entidades financeiras en igualdade de condicións e sen as prerrogativas propias do crédito público. É un crédito público “sui generis” moi desnaturalizado. É a entidade financeira a encargada da reclamación do crédito, aínda que a AEAT intervén na tramitación dos expedientes de debedores que sexan titulares de créditos avalados polo ICO a través de liñas de avais suxeitos a un réxime de cobranza especial en tres supostos:

1. Cando se solicite unha autorización singular de adiamento, fraccionamento (extensións de prazo) ou quitación.

2. Cando o debedor estea incurso nunha situación concursal e preténdase aprobar un plan de reestruturación.

3. Cando o debedor estea incurso en concurso de acredores ou nun procedemento especial para microempresas, e preténdase aprobar unha proposta de convenio ou plan de continuación.

Nos dous primeiros casos é imprescindible a autorización previa da AEAT á entidade financeira para que a entidade financeira poida conceder ou votar a favor, pois en caso de non obtero produciríase o prexuízo do aval e non quedaría cuberta a débeda pola garantía pública. No terceiro caso, é a propia AEAT a que no procedemento concursal vota directamente a favor ou en contra.

Todo iso coa finalidade de salvagardar a adecuación dos criterios de tramitación e cobramento destes avais, e maximizar o cobramento dunhas garantías que demostraron ser unha rede de seguridade durante a pandemia, e que en definitiva, non deixan de ser sufragadas desde o erario público, o que sempre esixe xestionaras co máximo rigor.